Gratuity (ग्रॅच्युइटी) म्हणजे काय? तुमच्या सर्व प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे

आजकाल नोकरी करणाऱ्या प्रत्येक व्यक्तीसाठी ग्रॅच्युइटी (Gratuity) ही एक अत्यंत महत्त्वाची आर्थिक सुविधा आहे. परंतु, अनेकांना याबाबत पूर्ण माहिती नसते. या ब्लॉगमध्ये आपण ग्रॅच्युइटी म्हणजे काय, कोण पात्र आहे, ती कशी मिळते, किती रक्कम मिळू शकते आणि कर सवलती वगैरे सर्व महत्त्वाच्या मुद्द्यांवर प्रकाश टाकणार आहोत.

---

📌 ग्रॅच्युइटी म्हणजे काय?

ग्रॅच्युइटी म्हणजे नोकरी करणाऱ्या कर्मचाऱ्याला संस्थेकडून निवृत्तीच्या वेळी किंवा सेवा सोडताना मिळणारी एक प्रकारची आर्थिक दिलासादायक रक्कम. ही रक्कम म्हणजे त्या कर्मचाऱ्याने संस्थेसाठी दिलेल्या दीर्घकालीन सेवेचं एक मानधन असतं.

ग्रॅच्युइटी ही Payment of Gratuity Act, 1972 अंतर्गत दिली जाते.

---

👨‍💼 ग्रॅच्युइटीसाठी पात्रता कोणती?

कर्मचाऱ्याने सलग 5 वर्षे सेवा केली पाहिजे.

ही सेवा सरकारी, खासगी किंवा सार्वजनिक क्षेत्रात असू शकते.

सेवा कालावधी दरम्यान कर्मचारी पूर्ण वेळ कर्मचारी असावा.

मृत्यू किंवा अपंगत्व झाल्यास 5 वर्षांची अट लागू होत नाही.

---

🧮 ग्रॅच्युइटीची गणना कशी केली जाते?

ग्रॅच्युइटीची रक्कम खालील सूत्रानुसार ठरवली जाते:

Gratuity = (मागील मिळकतीचा शेवटचा पगार × सेवा वर्षांचे वर्ष × 15) ÷ 26

उदाहरण:

शेवटचा मूळ पगार (मूल वेतन + महागाई भत्ता): ₹30,000

सेवा कालावधी: 20 वर्षे

Gratuity = (30,000 × 20 × 15) ÷ 26 = ₹3,46,154 (अंदाजे)

---

💡 महत्त्वाच्या टीपा

जर एखाद्याने 6 महिने किंवा त्याहून अधिक काम केले असेल, तर त्या वर्षाचा पूर्ण एक वर्ष म्हणून विचार केला जातो.

परंतु जर 6 महिन्यांपेक्षा कमी सेवा केली असेल, तर त्या वर्षाची गणना होत नाही.

मॅक्स ग्रॅच्युइटी लिमिट: सध्या केंद्र सरकारनं ठरवलेली मर्यादा ₹20 लाख इतकी आहे (2023 पर्यंत).

---

🏦 ग्रॅच्युइटी कोण देतो?

कंपनी / संस्था

जर कंपनी ग्रॅच्युइटी इन्शुरन्स स्कीमद्वारे देत असेल, तर ती रक्कम इन्शुरन्स कंपनीकडून दिली जाते.

सरकारी कर्मचाऱ्यांसाठी ग्रॅच्युइटी थेट सरकारकडून मिळते.

---

🧾 कर सवलत (Income Tax Exemption)

सरकारी कर्मचाऱ्यांना मिळणारी संपूर्ण ग्रॅच्युइटी करमुक्त आहे.

खाजगी कर्मचाऱ्यांसाठी ₹20 लाखांपर्यंतची ग्रॅच्युइटी करमुक्त आहे.

₹20 लाखांपेक्षा जास्त रक्कम असल्यास ती Taxable Income म्हणून धरली जाते.

---

📄 ग्रॅच्युइटी मिळवण्यासाठी आवश्यक कागदपत्रे

ग्रॅच्युइटी फॉर्म (Form I)

सेवा कालावधीचे पुरावे

ID proof (Aadhaar, PAN)

बँक खाते तपशील

मृत्यू असल्यास नातेवाईकांनी Death Certificate

---

⏳ ग्रॅच्युइटी अर्जाची वेळमर्यादा

सेवा संपल्यानंतर 30 दिवसांच्या आत ग्रॅच्युइटीसाठी अर्ज करावा.

कंपनीने ती 30 दिवसांत देणे बंधनकारक आहे.

---

❓ वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQ)

Q1: मी जर नोकरी 4 वर्षे 8 महिने केली तर मला ग्रॅच्युइटी मिळेल का?

➡️ काही न्यायालयीन निर्णयांनुसार, 4 वर्षे 240 दिवस काम केल्यास ग्रॅच्युइटी मिळण्याची शक्यता असते. पण हे कंपनीच्या धोरणावरही अवलंबून असते.

Q2: ग्रॅच्युइटीला पीएफ किंवा इएसआयशी संबंध आहे का?

➡️ नाही, ग्रॅच्युइटी ही वेगळी सुविधा आहे. पीएफ किंवा ईएसआयपेक्षा स्वतंत्र आहे.

Q3: ग्रॅच्युइटी कटिंग होते का?

➡️ नाही. ग्रॅच्युइटी साठी कोणतीही मासिक कटिंग होत नाही. ती पूर्णपणे कंपनीकडून दिली जाते.

---

🔚 निष्कर्ष

ग्रॅच्युइटी ही आपल्या नोकरीतून मिळणारी एक अत्यंत मौल्यवान सुविधा आहे. सेवा पूर्ण झाल्यानंतर ती आपल्याला आर्थिक स्थैर्य आणि सन्मान देणारी असते. तिचा लाभ घेण्यासाठी संपूर्ण माहिती आणि वेळेत अर्ज करणे आवश्यक आहे.