🌾 राष्ट्रीय कृषी विकास योजना (RKVY) – आत्मनिर्भर शेतीकडे एक पाऊल

भारत हे कृषिप्रधान राष्ट्र आहे. देशातील बहुसंख्य लोकसंख्या अजूनही शेतीवर अवलंबून आहे. मात्र, शेती क्षेत्राला अधिक गतिमान, शाश्वत व उत्पन्नवर्धक बनवण्यासाठी केंद्र सरकारने 2007 साली एक महत्त्वाकांक्षी योजना सुरू केली – राष्ट्रीय कृषी विकास योजना (RKVY).

---

🗓️ योजनेची पार्श्वभूमी

सुरूवात: 2007-08 मध्ये 11व्या पंचवार्षिक योजनेत

मंत्रालय: केंद्रीय कृषी व शेतकरी कल्याण मंत्रालय

संकल्पना: राज्यांमध्ये शेती व संलग्न क्षेत्रांमध्ये गुंतवणूक वाढवणे व योजनाबद्ध विकास करणे

---

🎯 योजनेचा मुख्य उद्देश

1. कृषी क्षेत्राला समन्वित पद्धतीने चालना देणे

2. कृषी उत्पादन व उत्पादकता वाढवणे

3. शेतकऱ्यांचे उत्पन्न वाढवणे

4. आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर प्रोत्साहन देणे

5. राज्यांच्या कृषी योजना स्वतः तयार करण्यास स्वायत्तता देणे

---

🧩 योजनेचे मुख्य घटक (Components)

1. RKVY-RAFTAAR (Remunerative Approaches for Agriculture and Allied Sector Rejuvenation)

2017 पासून ही सुधारित योजना अमलात आली, त्याअंतर्गत खालील उपघटक आहेत:

उपघटक	उद्देश
Infrastructure & Assets	शेततळे, गोदाम, थेट विक्री केंद्र, कोल्ड स्टोरेज, इत्यादींचे बांधकाम
Value Addition & Chain Development	प्रक्रिया उद्योग, पॅकेजिंग, वाहतूक यंत्रणा
Innovation & Agripreneurship (Agri-startups)	कृषी नवउद्योजकता आणि नवकल्पनांना पाठबळ
Flexi-fund	राज्यांनी त्यांच्या गरजेनुसार वापरण्यासाठी निधी
Special Sub-schemes	राज्याच्या गरजेनुसार विशिष्ट योजनांचा समावेश

---

🧮 अनुदान रचना

केंद्र व राज्य सहभाग	सामान्य राज्ये – 60:40<br>हिमालयन व ईशान्य राज्ये – 90:10<br>केंद्रशासित प्रदेश – 100%

---

🗂️ योजनेतर्गत घेण्यात येणाऱ्या क्रियाकलापांचे स्वरूप

बियाणे प्रक्रिया युनिट्स

फळ प्रक्रिया उद्योग

कृषी पर्यटन (Agri Tourism) प्रकल्प

शेती उत्पादने थेट विक्री स्टॉल

फळ/भाजीपाला साठवण केंद्र

अन्न प्रक्रिया क्लस्टर डेव्हलपमेंट

सेंद्रिय शेती व जैविक निविष्ठा उत्पादन युनिट

गोशाळा, दुग्धव्यवसाय प्रकल्प

मूलभूत साठवण व प्रक्रिया केंद्रे

फळबाग लागवड व संवर्धन

---

🧾 पात्रता निकष (Eligibility)

शेतकरी गट / कृषी सहकारी संस्था / कृषी उत्पादक कंपनी (FPO/FPC)

वैयक्तिक शेतकरी (काही उपघटकांअंतर्गत)

कृषी उद्योजक / स्टार्टअप

SHG (Self Help Groups), NGO, पंचायत संस्था

अनुसूचित जाती/जमाती, महिला व अल्पभूधारकांना प्राधान्य

---

📄 अर्जाची प्रक्रिया

✅ ऑनलाइन पद्धत (राज्यानुसार पोर्टल भिन्न असतात)

राज्य शासनाच्या कृषी विभागाच्या अधिकृत वेबसाइटवर किंवा https://rkvy.nic.in या राष्ट्रीय पोर्टलवरून योजना व मार्गदर्शक तत्वे उपलब्ध असतात.

🏢 ऑफलाइन अर्ज

जिल्हा कृषी अधिकारी कार्यालय / तालुका कृषी अधिकारी यांच्याकडे संपर्क साधून मार्गदर्शन घेता येते.

---

📑 आवश्यक कागदपत्रे

आधार कार्ड

७/१२ उतारा (जमिनीचा दस्तऐवज)

अर्जदाराचा फोटो

बँक खाते तपशील

व्यवसाय योजना (Project Report – खास करून स्टार्टअपसाठी)

जात प्रमाणपत्र (अधिकार असल्यास)

संस्था नोंदणी प्रमाणपत्र (FPO/FPC/SHG साठी)

---

📊 महत्त्वाची वैशिष्ट्ये

वैशिष्ट्य	तपशील
राज्यांना योजनांची लवचिकता	स्वतःच्या गरजेनुसार प्रकल्प निवडता येतो
कृषी नवकल्पना समर्थन	कृषी स्टार्टअपना मदत, फंडिंग व प्रशिक्षण
संसाधन केंद्र निर्मिती	ग्रामीण भागात प्रक्रिया व साठवण सुविधांमध्ये वाढ
रोजगार निर्मिती	ग्रामीण उद्योजकतेला चालना
पर्यावरणपूरक उपाय	सेंद्रिय शेती, पाण्याची कार्यक्षम वापर प्रणालींना प्रोत्साहन

---

📈 अंमलबजावणी व देखरेख

केंद्रीय कृषी मंत्रालय धोरणनिर्मिती व निधी वितरण करतो

राज्य कृषी विभाग योजनेची अंमलबजावणी करतो

जिल्हा कृषी अधिकारी / प्रकल्प संचालक (ATMA) हे प्रकल्प पातळीवर निरीक्षण करतात

---

🧠 उदाहरण – यशोगाथा

कोल्हापूर जिल्ह्यातील एका कृषी उत्पादक कंपनीने RKVY अंतर्गत सेंद्रिय भाजीपाला प्रक्रिया केंद्र सुरू केले. यामुळे २५ महिलांना रोजगार मिळाला आणि स्थानिक शेतकऱ्यांचे उत्पन्न ३०% वाढले. त्यांनी ‘Farm to Fork’ संकल्पनेतून थेट ग्राहकांपर्यंत विक्री सुरू केली.

---

📲 उपयुक्त संकेतस्थळे व अ‍ॅप्स

माध्यम	वापर
https://rkvy.nic.in	राष्ट्रीय स्तरावर योजनेची माहिती व अहवाल
राज्य कृषी विभागाचे पोर्टल	स्थानिक अर्ज प्रक्रिया व मार्गदर्शन
Kisan Suvidha, mKisan, Agri Infra App	स्टार्टअप, अनुदान, हवामान व कृषी डेटा मिळवण्यासाठी

---

✅ निष्कर्ष

राष्ट्रीय कृषी विकास योजना ही शेतीच्या मूलभूत विकासासाठी केंद्र सरकारची एक अत्यंत महत्त्वाची योजना आहे. यामुळे शेतकरी, शेतकरी संस्था व कृषी नवउद्योजक यांना भक्कम आधार मिळतो. उत्पादन-वाढ, मूल्यवर्धन व थेट विक्री या तीनही पातळ्यांवर ही योजना शेतीला आत्मनिर्भरतेकडे नेत आहे.

---

तुम्ही शेतकरी, उद्योजक किंवा संस्था असाल – आणि RKVY अंतर्गत प्रकल्प राबवायचा असेल तर मला तुमची योजना तयार करण्यात मदतीसाठी सांगा!