राष्ट्रीय सामाजिक सहाय्य कार्यक्रम (National Social Assistance Programme – NSAP)

भारत सरकारने आर्थिकदृष्ट्या दुर्बल, वृद्ध, विधवा, दिव्यांग आणि गरजूंना सामाजिक सुरक्षेचे जाळे देण्यासाठी राष्ट्रीय सामाजिक सहाय्य कार्यक्रम (NSAP) सुरू केला आहे. हा कार्यक्रम लोककल्याणकारी धोरणाचा एक महत्त्वाचा भाग असून, समाजातील सर्वात दुर्बल घटकांना आर्थिक सहाय्य पुरवतो.

कार्यक्रमाची सुरुवात:

NSAP ची सुरुवात 15 ऑगस्ट 1995 रोजी झाली. त्यावेळी यामध्ये फक्त एकच योजना होती – राष्ट्रीय वृद्धापकाळ निवृत्ती योजना (NOAPS). परंतु पुढील वर्षांमध्ये सरकारने या योजनेचे स्वरूप विस्तारून, आणखी योजना यात समाविष्ट केल्या.

NSAP अंतर्गत योजना:

सध्या NSAP अंतर्गत खालील प्रमुख योजना चालवल्या जातात:

Indira Gandhi National Old Age Pension Scheme (IGNOAPS):

60 ते 79 वयोगटातील BPL वृद्ध व्यक्तींना ₹200 दरमहा, व 80 वर्षांवरील व्यक्तींना ₹500 दरमहा निवृत्तीवेतन दिले जाते.

Indira Gandhi National Widow Pension Scheme (IGNWPS):

40 वर्षांवरील विधवा महिलांना ₹300 दरमहा (80 वर्षांवरील महिलांसाठी ₹500).

Indira Gandhi National Disability Pension Scheme (IGNDPS):

18 वर्षांवरील, 80% किंवा अधिक अपंगत्व असलेल्या BPL व्यक्तींना ₹300 दरमहा (80 वर्षांवरील लाभार्थ्यांना ₹500).

National Family Benefit Scheme (NFBS):

घरातील कर्त्या सदस्याचा मृत्यू झाल्यास कुटुंबाला एकरकमी ₹20,000 ची मदत दिली जाते.

Annapurna Scheme:

65 वर्षांवरील अशा वृद्ध व्यक्तींना ज्यांना इतर योजनेंतर्गत निवृत्तीवेतन मिळत नाही, त्यांना दरमहा 10 किलो अन्नधान्य मोफत दिले जाते.

पात्रता निकष:

लाभार्थी Below Poverty Line (BPL) कुटुंबातील असावा.

वयोमर्यादा योजनेनुसार वेगवेगळी आहे.

अर्जदार भारतीय नागरिक असावा.

लाभ घेणारा कोणत्याही इतर सरकारी पेन्शन योजनेचा लाभार्थी नसावा.

अर्जाची प्रक्रिया:

अर्ज स्थानिक ग्रामपंचायत / नगरपालिका कार्यालयात करावा लागतो.

संबंधित राज्य पोर्टल किंवा NSAP पोर्टलवरूनही ऑनलाइन अर्ज करता येतो.

आधार कार्ड, उत्पन्न प्रमाणपत्र, वयाचा पुरावा, अपंगत्व प्रमाणपत्र (जर आवश्यक असेल) इत्यादी दस्तऐवज आवश्यक असतात.

निधी वितरण प्रक्रिया:

NSAP अंतर्गत निधी राज्य सरकारांमार्फत वितरित केला जातो.

DBT (Direct Benefit Transfer) प्रणालीद्वारे लाभार्थ्यांच्या बँक खात्यावर रक्कम जमा केली जाते.

पारदर्शकता आणि देखरेख:

NSAP साठी स्वतंत्र MIS प्रणाली (Management Information System) विकसित करण्यात आली आहे.

केंद्र सरकार, राज्य सरकार व जिल्हा प्रशासनामार्फत नियमित देखरेख व ऑडिट केला जातो.

लाभार्थ्यांच्या नोंदी व वाटपाची माहिती nsap.nic.in या पोर्टलवर उपलब्ध आहे.

महत्त्व व परिणाम:

NSAP मुळे लाखो वृद्ध, विधवा, दिव्यांग आणि गरजू व्यक्तींना सन्मानाने जगता येते.

आर्थिक मदतीसह सामाजिक सन्मान व आत्मनिर्भरतेची भावना निर्माण होते.

ग्रामीण व मागास भागातील गरजू कुटुंबांना जीवनावश्यक गरजा भागवण्यास मदत होते.

---

निष्कर्ष:

राष्ट्रीय सामाजिक सहाय्य कार्यक्रम हा भारताच्या सामाजिक न्याय आणि समावेशी विकासाच्या धोरणाचा एक अत्यंत महत्त्वाचा भाग आहे. समाजातील दुर्बल घटकांना आधार देऊन, त्यांना मुख्य प्रवाहात आणण्याचे महत्त्वाचे काम NSAP करत आहे. या योजनांची योग्य अंमलबजावणी आणि जनजागृती केल्यास, अधिकाधिक गरजूंपर्यंत या योजनांचा लाभ पोहचू शकतो.